Sposoby weryfikacji efektów uczenia się podczas zaliczeń i egzaminów online

1. Wstęp

Jednym z nieodłącznych elementów studiowania jest przystępowanie do egzaminów i zaliczeń. Osiągane efekty uczenia mogą być weryfikowane przez osoby prowadzące zajęcia w ciągu semestru, ale przede wszystkim weryfikacja realizowana jest w trakcie sesji zaliczeniowo-egzaminacyjnej. Pod pojęciem efektów uczenia się należy rozumieć, zgodnie z art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 22 grudnia 2015 r. o Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji, wiedzę, umiejętności i kompetencje społeczne osiągnięte w procesie uczenia się. Otrzymanie pozytywnych ocen z przedmiotów wymaganych w programie studiów jest warunkiem koniecznym do otrzymania zaliczenia etapów, a finalnie także ukończenia studiów. W związku z obecną sytuacją szczególnego znaczenia nabiera weryfikacja efektów uczenia się podczas zaliczeń i egzaminów przeprowadzanych w formie online. Przyjęte rozwiązania często różnią się od sposobów weryfikacji przeprowadzanych w tradycyjnej formie. Należy także pamiętać, że uczelnie w zakresie swojej autonomii mogą w odmienny sposób ustalać zasady i sposób organizacji zaliczeń i egzaminów. Przyjęte metody weryfikacji powinny odpowiadać zakładanym efektom uczenia się i ich specyfice.

2. Formy weryfikacji efektów uczenia się podczas egzaminów i zaliczeń tradycyjnie.

Tradycyjnie, wyróżnia się kilka form weryfikacji efektów uczenia się. Ze względu na formy weryfikacji sprawdzające postępy w nauce w krótkim okresie można wymienić w szczególności tzw. ,,wejściówki’’, odpowiedź ustną i kolokwia. Pod pojęciem ,,wejściówki’’ należy rozumieć formę weryfikacji obejmującą wąski zakres materiału, najczęściej w formie pisemnej, realizowaną na początku zajęć w małej grupie (lub na końcu zajęć jako tzw. ,,wyjściówka’’). Odpowiedź ustna to forma weryfikacji polegająca na wypowiedzi studenta, charakterystyczna również dla mniejszych grup zajęciowych. Kolokwium to forma weryfikacji efektów uczenia realizowana w formie pisemnej, może przybrać formę testu, zadań o charakterze otwartym lub zamkniętym. Ze względu na formy weryfikacji efektów uczenia o charakterze długoterminowym można wyróżnić egzaminy pisemne, ustne i realizację projektów. Podstawową różnicą jest zakres efektów uczenia jaki podlega weryfikacji. Formy długoterminowe obejmują całość efektów uczenia się przewidzianych w ramach przedmiotu, etapu lub całego toku studiów. Egzaminy pisemne, analogicznie jak kolokwia, mogą przybierać formę testu, zadań otwartych lub zamkniętych. Egzaminy ustne polegają na wypowiedzi ustnej studenta. Natomiast realizacja projektów jako forma zaliczenia zakłada zwykle pracę grupy studentów mającą na celu wykonanie określonych zadań.

W kontekście weryfikacji efektów uczenia się osiąganych w ramach zajęć z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość szczególną uwagę należy zwrócić na zajęcia o charakterze praktycznym. W dobie kształcenia zdalnego uczelnie chcąc zapewnić realizację programu studiów decydują się na prowadzenie laboratoriów lub zajęć klinicznych w formie on-line. Laboratoria realizowane w ten sposób często wiążą się z koniecznością obserwowania czynności wykonywanych przez nauczyciela akademickiego. Jednocześnie student nie może zdobyć wszystkich umiejętności wiążących się z określonymi czynnościami typowymi dla tego typu zajęć. W podobnej sytuacji znaleźli się studenci odbywający zajęcia kliniczne. W tym przypadku jednym z ciekawych rozwiązań problemu niemożności przeprowadzenia zajęć w tradycyjnej formie jest prowadzenie ich w formie transmisji na żywo za pomocą komunikatora umożliwiającego łączenie się studentów z osobą prowadzącą zajęcia w czasie rzeczywistym. Nie ulega wątpliwości, że weryfikacja efektów uczenia się osiągniętych na zajęciach, które mają charakter praktyczny jest dużym wyzwaniem. W związku z istotnymi ograniczeniami jakie niesie ze sobą taka forma wydaje się, że weryfikacja efektów uczenia się powinna koncentrować się na sprawdzeniu najbardziej kluczowych aspektów związanych z przedmiotem, który był realizowany w ten sposób. Przykładami weryfikacji może być przygotowanie sprawozdania z zajęć uwzględniającego szczegółowo umiejętności praktyczne, które student powinien zdobyć w toku kształcenia. Modelowym rozwiązaniem w przypadku zajęć praktycznych w formie on-line jest przeprowadzenie symulacji, w której student przystępując do egzaminu lub zaliczenia za pomocą odpowiedniego oprogramowania mógłby realizować wszystkie czynności, których nauczył się podczas zajęć. Nie ulega jednak wątpliwości, że możliwości technologiczne lub finansowe sprawiają, że niemalże niemożliwe jest zorganizowanie zajęć z użyciem idealnego symulatora odpowiadającego potrzebom każdego przedmiotu, który jednocześnie mógłby być używany zdalnie.

Należy mieć na uwadze, że opisane powyżej formy zaliczeń i egzaminów mają charakter przykładowy i nie są objęte żadną regulacją o charakterze powszechnie obowiązującym. Oznacza to, że uczelnie mogą w ramach swojej autonomii w odmienny sposób kształtować formy weryfikacji efektów uczenia się. Różnice mogą pojawiać się również w obrębie jednej uczelni i mogą być specyficzne dla każdego kierunku studiów.

3. 3. Zmiany, w tym plusy, minusy, szanse i zagrożenia, wynikające z organizacji egzaminów i zaliczeń online.

Zawieszenie kształcenia w formie tradycyjnej wymusiło na uczelniach przeniesienie działalności związanej z kształceniem do przestrzeni wirtualnej. Model kształcenia, w tym także weryfikacji osiągniętych efektów uczenia, zmienił się diametralnie. Tradycyjna sesja znana studentom z egzaminów zdawanych na aulach i salach wykładowych w siedzibie uczelni przeniosła się do Internetu. Zaistniała sytuacja sprawiła, że weryfikacja efektów uczenia w ogromnym stopniu zmieniła się. W tej nowej rzeczywistości można wyróżnić pewne wady i zalety wynikające z organizacji egzaminów i zaliczeń online.

Wśród zalet egzaminów prowadzonych w formie online przede wszystkim należy wskazać łatwiejszą organizację egzaminów lub zaliczeń. Ustalenie i przeprowadzenie klasycznego testu stało się dzięki temu znacznie łatwiejsze niż przeprowadzenie go na auli akademickiej, z uwzględnieniem dostępności sal i innych ograniczeń o naturze technicznej. Należy mieć jednak na uwadze, że ten aspekt wymaga zarówno od kadry akademickiej, jak i studentów, znajomości przyjętych rozwiązań i stosowanych w uczelni narzędzi. W przeciwnym wypadku taka forma weryfikacji może okazać się znaczną barierą. Kolejną zaletą, jaką można wyróżnić, jest potencjalnie szybszy dostęp do wyników egzaminu lub zaliczenia. Dzięki odpowiedniemu skonfigurowaniu narzędzia, za pomocą którego przeprowadzono weryfikację, student może od razu po ukończeniu testu poznać wyniki oraz w pewnym zakresie otrzymać informację zwrotną o swoich postępach w nauce. Nie bez znaczenia pozostaje także kwestia tego, że dzięki weryfikacji przeprowadzanej w formie, zdalnej uczelnie mają szansę stać się bardziej ekologiczne. Tego rodzaju rozwiązania sprawiają, że zużycie papieru, niegdyś koniecznego do przeprowadzenia egzaminów lub zaliczeń znacząco spada, co należy ocenić pozytywnie.

Z drugiej strony, weryfikacja osiągniętych efektów uczenia się za pośrednictwem narzędzi internetowych niesie ze sobą wiele zagrożeń. W szczególności należy zwrócić uwagę, na ryzyko nieuczciwości osób przystępujących do egzaminów. Realizacja zaliczeń przy użyciu komputerów lub urządzeń mobilnych sprawia, że możliwości kontroli przez kadrę akademicką zmniejszają się, a studenci w większym stopniu mogą wykonywać pracę niesamodzielnie lub przy użyciu niedozwolonych materiałów. W tym kontekście nie wolno jednak zapominać, że zjawisko tzw. ,,ściągania’’ występuje często także w ramach tradycyjnych form weryfikacji osiągniętych efektów uczenia się. Realizacja toku studiów w formie zdalnej co do zasady stwarza możliwość studiowania niezależnie od miejsca, w którym się znajdujemy, jednak w przypadku części studentów istotną barierą może być jakość połączenia internetowego. Stabilne połączenie z siecią ma szczególne znaczenie w przypadku sesji zaliczeniowo-egzaminacyjnej. Problem odpowiedniego dostępu do Internetu przede wszystkim dotyczy studentów zamieszkałych w mniejszych miejscowościach, gdzie problemy z połączeniem internetowym wciąż są obecne. Kolejnym potencjalnym zagrożeniem, z jakim społeczność akademicka musi się mierzyć jest przygotowanie kadry dydaktycznej, a także studentów do korzystania z narzędzi wykorzystywanych w ramach weryfikacji efektów uczenia się online. Przejście z tradycyjnego modelu na zdalny nastąpiło bardzo dynamicznie, w związku z tym w przypadku znacznej części przedstawicieli społeczności akademickiej nie było połączone z przeprowadzeniem szkoleń w tym zakresie. W efekcie, częstym problemem może być brak znajomości dostępnych rozwiązań i niemożność wykorzystania ich potencjału. W razie zaistnienia takiej sytuacji, zalety weryfikacji online np. ułatwiona organizacja nie mogą zostać wykorzystane. Często, w przypadku braku znajomości stosowanych narzędzi i specyfiki weryfikacji w formie zdalnej może się to wiązać z niedostosowaniem form i zasad egzaminów i zaliczeń do możliwości studentów, np. ze względu na zbyt krótki czas na udzielenie odpowiedzi w teście.

4. Wyniki badania

Omówienie sposobów weryfikacji efektów uczenia się podczas zaliczeń i egzaminów online musi iść w parze z adekwatną analizą stanu faktycznego. We wrześniu 2020 r. Parlament Studentów Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadził wśród studentów polskich uczelni ankietę umożliwiającą ocenę jakości kształcenia w kształceniu zdalnym. W badaniu wzięło udział 4620 studentów. Dominującą większość badanej grupy stanowili studenci studiów I stopnia (65%), dalej kolejno studenci studiów II stopnia (21%) i jednolitych magisterskich (14%). Zakres ankiety obejmował różnorodne aspekty związane z kształceniem w formie zdalnej, w tym weryfikacji efektów uczenia się.

W omawianym zakresie większość (53%) badanych oceniła egzaminy i zaliczenia jako zgodne z treściami przekazywanymi w czasie zajęć. W związku z tym, można stwierdzić, że, w większości przypadków, zakres materiału poruszany na zajęciach pokrywał się z wymaganiami stawianymi studentom podczas zaliczeń i egzaminów. Należy jednak zauważyć, że bardzo znaczna grupa oceniła ten aspekt neutralnie albo negatywnie, co wskazuje, że istnieje duża przestrzeń wymagająca udoskonalenia. Kolejnym badanym zagadnieniem była konieczność tzw. nauki na pamięć, polegającej wyłącznie na zapamiętywaniu określonych treści, bez konieczności wnioskowania przyczynowo-skutkowego. 52% ankietowanych stwierdziło, że większość zaliczeń lub egzaminów wymagała nauki na pamięć, 24 % oceniło tę kwestię neutralnie, a 25 % nie zgadza się, że weryfikacja wymagała przede wszystkim nauki na pamięć. Należy pamiętać, że na efekty uczenia się składają się wiedza, umiejętności i kompetencje społeczne, w związku z tym, należy dążyć do tego, aby w możliwie równomierny sposób weryfikować ogół elementów tworzących efekty uczenia się. Wyniki badania pokazują, że w odczuciu większości studentów przede wszystkim weryfikowano wyłącznie wiedzę. W związku z tym, należy stwierdzić, że trzeba doskonalić możliwości weryfikacji kompetencji społecznych i umiejętności. Niezwykle istotną kwestią z perspektywy studentów jest poziom trudności egzaminów i zaliczeń, do których muszą przystępować. Wyniki badania pokazały, że, wbrew częstemu poglądowi, weryfikacja online nie jest łatwiejsza dla studentów niż tradycyjne jej formy. Respondenci wskazywali także na znaczący stres wynikający z nowej formy zaliczeń lub egzaminów oraz potencjalne trudności techniczne, np. związane z dostępem do internetu. Dla 43% studentów biorących udział w ankiecie taka forma weryfikacji była trudniejsza niż tradycyjna, 28 % neutralnie odniosło się do tego pytania, a 29% uważa, że zaliczenia i egzaminy online są łatwiejsze. Należy zatem stwierdzić, że nowa rzeczywistość stanowi pewne wyzwanie dla studentów, którym nie jest łatwo się odnaleźć. Wśród przyczyn takiego stanu rzeczy można wskazać sam fakt zmiany, który wiąże się z koniecznością dostosowania się do nowych okoliczności, a także aspekty techniczne, które nabierają istotnego znaczenia w sytuacji, gdy kształcenie odbywa się przez internet. Ostatnie pytanie w tej części badania odnosiło się do stopnia rzeczywistej weryfikacji osiągniętych efektów uczenia się. Zdaniem 44% ankietowanych przeprowadzenie zaliczeń lub egzaminów za pomocą metod i technik porozumiewania się na odległość nie pozwala w odpowiedni sposób sprawdzić osiągniętych efektów uczenia się podczas zajęć, 25% uważa, że poziom pozostaje bez zmian, a 32 % respondentów sądzi, że taka forma pozwala na lepszą weryfikację. Można zatem stwierdzić, że dobór form i sposobów weryfikacji osiągniętych efektów uczenia się w ramach zajęć z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość wymaga doskonalenia. Konieczne w tej kwestii jest dokonanie odpowiedniej ewaluacji przyjętych rozwiązań i dostosowanie ich do potrzeb i możliwości studentów. Niewątpliwie, przyjęte treści programowe muszą być odpowiednio sprawdzane na koniec cyklu kształcenia. Warto zadbać także, aby weryfikacja w jak największym stopniu obejmowała ogół efektów uczenia się, nie tylko wiedzę studentów, co wiąże się wyłącznie z tym, że studenci zmuszeni są do przyswajania dużej ilości materiałów ,,na pamięć’’. W dobie kształcenia zdalnego należy dążyć, do tego, aby wykorzystać dostępne narzędzia do zapewnienia jakości kształcenia na najwyższym poziomie.

5. Dobre praktyki dot. sposobów weryfikacji efektów uczenia się zdalnie.

Nie ulega wątpliwości, że weryfikacja efektów uczenia się online znacząco różni się od tradycyjnego modelu, w związku z tym, warto wskazać dobre praktyki w tym zakresie, które mogą potencjalnie usprawnić ten proces. Przede wszystkim, system weryfikacji efektów uczenia się należy poddawać okresowym przeglądom i dokonać szczegółowej analizy w zakresie efektów uczenia się osiąganych przez studentów, a następnie podjąć działania w celu dostosowania sposobów i zasad zaliczeń do bieżącej sytuacji.

Jak wspomniano, weryfikacja efektów uczenia się online często wiąże się ze znaczną obawą o samodzielność studentów przystępujących do egzaminów. Potencjalnym rozwiązaniem tego problemu jest modyfikacja form weryfikacji. Ustalenie zadań, które sprawdzają osiągnięte efekty uczenia się, a jednocześnie wymuszają pewną kreatywność studenta stanowi dobrą praktykę. Przykładem takiego działania może być ustalenie przygotowania esejów lub innych prac pisemnych jako formy weryfikacji efektów uczenia się. Przyjęcie takiego rozwiązania jest uzależnione od specyfiki danego kierunku studiów i zakładanych efektów uczenia się. W kontekście bardziej tradycyjnych form weryfikacji efektów uczenia się, np. testów, warto zadbać o odpowiednią losowość pytań w teście. Optymalnym rozwiązaniem jest odmienna kolejność zadanych pytań w przypadku każdego studenta. Co bardzo istotne, sformułowane pytania oraz czas przeznaczony na zapoznanie się z pytaniem i możliwościami odpowiedzi musi być dostosowany do możliwości studenta, aby faktycznie dawał szansę na weryfikację efektów uczenia się. Potencjalnym rozwiązaniem trudności wynikających przeprowadzenia egzaminów lub zaliczeń online może być ustalenie formy weryfikacji efektów uczenia się jako wideorozmowy. Przeprowadzenie egzaminu w ten sposób, zmniejsza ryzyko nieuczciwości podczas egzaminów, jednak to rozwiązanie bardzo czasochłonne, szczególnie w przypadku niektórych kierunków studiów, gdzie liczba studentów jest wysoka.

Istotnym czynnikiem, który może stanowić poważną barierę są ograniczenia o charakterze technicznym np. słaba jakość połączenia internetowego lub niewystarczające parametry urządzeń. Należy stwierdzić, że uczelnia powinna zapewnić wszystkim studentom równy dostęp do kształcenia, a także weryfikacji osiągniętych efektów uczenia się. Jako dobrą praktykę w tym zakresie należy wskazać udostępnianie infrastruktury uczelni studentom, którzy z różnych względów nie mogą przystąpić do weryfikacji efektów uczenia się w miejscu zamieszkania. Zagospodarowanie odpowiedniej przestrzeni do tego celu w ramach infrastruktury uczelni, z uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa sanitarnego, stanowi istotny element wsparcia studentów.

6. Wnioski i rekomendacje.

Reasumując realizacja procesu weryfikacji efektów uczenia się wymaga nowego spojrzenia na problematykę egzaminów i zaliczeń. Przede wszystkim, należy mieć na uwadze, że formy i metody zastosowane w tym procesie muszą być odpowiednie dla danego typu kształcenia. Jednocześnie decydując się na przyjęcie określonych rozwiązań warto je dostosować do możliwości docelowej grupy studentów, np. ze znaczną ostrożnością wybierać formy weryfikacji wymagające bardzo dobrej jakości połączenia internetowego w sytuacji, gdy znaczną część grupy zajęciowej lub kierunku stanowią studenci z małych miejscowości, którzy nie mają dostępu do połączenia internetowego odpowiedniej jakości. Odpowiedni proces weryfikacji efektów uczenia się w formie zdalnej wymaga przejrzystości informacji i komunikatów. W związku z tym, rekomenduje się wprowadzenie odpowiednich regulacji dotyczących organizacji egzaminów lub zaliczeń online. Przyjęte rozwiązania powinny całościowo opisywać przebieg weryfikacji efektów uczenia się oraz zawierać postanowienia dotyczące sytuacji specyficznych dla tego typu procesu np. problemów z połączeniem internetowym i zasadami postępowania w takiej sytuacji. Ponadto, należy mieć na uwadze, że zmiana modelu weryfikacji z tradycyjnego na zdalny nie oznacza całkowitej zmiany zasad. Niezmiennie w zakresie weryfikacji efektów uczenia się należy dbać o przejrzystość procesu oceny, w szczególności poprzez zapewnienie wglądu do wyników pracy studenta oraz zapewnić studentom informację zwrotną w zakresie osiągniętych efektów uczenia się.

Maciej Bień