Kształcenie studentów w obliczu ograniczenia funkcjonowania uczelni

I. Wstęp

W związku z zagrożeniem wynikającym z sytuacji epidemicznej, organy władzy publicznej podejmowały kolejne działania mające na celu ograniczenie skali epidemii i zagrożenia zdrowia obywateli, w tym wprowadzając przepisy szczególne dotyczące funkcjonowania podmiotów szkolnictwa wyższego. Niniejszy artykuł stanowi przedstawienie działań organów władzy ustawodawczej i wykonawczej oraz wprowadzanych przepisów ustawowych i w aktach wykonawczych w zakresie prowadzenia studiów (kształcenia studentów).

II. Ustawa z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem

W dniu 2 marca 2020 r. uchwalono ustawę o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19 (dalej Ustawa z dnia 2 marca 2020 r.), innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych. Ustawa ta weszła w życie z dniem 8 marca 2020 r. i w art. 29 wprowadziła w Ustawie z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (dalej Ustawa PSWN) następujące zmiany:

  1. po art. 51 dodaje się art. 51a w brzmieniu:

    "Art. 51a. W przypadkach uzasadnionych nadzwyczajnymi okolicznościami zagrażającymi życiu lub zdrowiu członków wspólnoty uczelni minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego i nauki, w drodze rozporządzenia, może czasowo ograniczyć lub czasowo zawiesić funkcjonowanie uczelni na obszarze kraju lub jego części, uwzględniając stopień zagrożenia na danym obszarze.";

  2. po art. 198 dodaje się art. 198a w brzmieniu:

    "Art. 198a. W przypadkach uzasadnionych nadzwyczajnymi okolicznościami zagrażającymi życiu lub zdrowiu doktorantów minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego i nauki, w drodze rozporządzenia, może czasowo zawiesić kształcenie doktorantów w podmiotach prowadzących szkoły doktorskie na obszarze kraju lub jego części, uwzględniając stopień zagrożenia na danym obszarze.";

  3. po art. 433 dodaje się art. 433a w brzmieniu:

    "Art. 433a. W przypadkach uzasadnionych nadzwyczajnymi okolicznościami zagrażającymi życiu lub zdrowiu członków wspólnoty uczelni wojskowej, uczelni służb państwowych, uczelni artystycznej, uczelni medycznej lub uczelni morskiej, właściwy minister nadzorujący te uczelnie, w drodze rozporządzenia, może czasowo ograniczyć lub czasowo zawiesić funkcjonowanie uczelni na obszarze kraju lub jego części, uwzględniając stopień zagrożenia na danym obszarze.".

Dodany art. 51a dał prawo Ministrowi Nauki i Szkolnictwa Wyższego ograniczenia lub zawieszenia funkcjonowania uczelni. Z uwagi na fakt, że kształcenie doktorantów mogą prowadzić również inne podmioty niż uczelnie, w dodanym art. 198a Minister uzyskał również możliwość zawieszenia kształcenia doktorantów. Ograniczenie lub zawieszenie może dotyczyć obszaru całego kraju lub jego części - w zależności od sytuacji epidemicznej w kraju. Ograniczenie lub zawieszenie następować powinno w formie rozporządzenia, a zatem prawa powszechnie obowiązującego, co oznacza, że wiąże ono zarówno uczelnie i inne podmioty, jak i osoby fizyczne, w tym studentów, doktorantów i pracowników uczelni. Minister, wydając powyższe rozporządzenie, winien kierować się nadzwyczajnymi okolicznościami zagrażającymi życiu lub zdrowiu członków społeczności akademickiej oraz uwzględniać stopień zagrożenia na danym obszarze (kraju lub jego części).

Analogiczne kompetencje zyskali inni ministrowie, nadzorujący odpowiednio uczelnie wojskowe, służb państwowych, artystyczne, medyczne lub morskie.

III. Rozporządzenia ograniczające funkcjonowanie uczelni

Na wstępie należy zaznaczyć, że z uwagi na dużą zbieżność rozporządzeń Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministra Obrony Narodowej, Ministra Zdrowia, Ministra Administracji i Spraw Wewnętrznych, Ministra Sprawiedliwości oraz Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej z rozporządzeniami Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, w niniejszym artykule analizie poddane zostały rozporządzenia tego ostatniego, które obejmowały swym zakresem większość uczelni.

Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego rozporządzeniem z dnia 11 marca 2020 r. skorzystał z nowego uprawnienia, wprowadzając w okresie od dnia 12 marca 2020 r. do dnia 25 marca 2020 r. na terenie całego kraju ograniczenie funkcjonowanie uczelni nadzorowanych przez ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego i nauki przez zawieszenie kształcenia na studiach, na studiach podyplomowych, kształcenia w innych formach, a także zawieszenie kształcenia doktorantów realizowanego w formie zajęć.

Dodatkowo w rozporządzeniu wskazano, że w okresie zawieszenia kształcenia zajęcia mogą być realizowane z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość, niezależnie od tego, czy zostało to przewidziane w programie tego kierunku. Przepis ten dawał uczelni prawo do prowadzenia kształcenia zdalnego, ale nie wprowadzał takiego obowiązku, co oznacza, że decyzję w tym zakresie podejmować miały władze uczelni na podstawie analizy możliwości organizacyjnych, technicznych, a także programów kształcenia i efektów uczenia się w odniesieniu do możliwości ich realizacji w formie zdalnej.

Warto wskazać, że Ustawa z 2 marca 2020 r. nie przewidywała wprost uprawnienia Ministra do uregulowania zastępczego sposobu realizacji kształcenia, jednak należy przyjąć, że wobec zagrożenia epidemicznego w kraju, a co za tym idzie zagrożenia życia i zdrowia społeczności akademickiej, a jednocześnie konieczności zapewnienia ciągłości kształcenia, wprowadzając ograniczenia i zawieszając kształcenie, konieczne było wprowadzenie powyższego rozwiązania.

W dniu 16 marca 2020 r. Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego dokonał zmiany w rozporządzeniu z 11 marca 2020 r., wprowadzając w okresie od dnia 18 marca 2020 r. do dnia 25 marca 2020 r. na obszarze kraju dodatkowo ograniczenie funkcjonowania nadzorowanych przez niego uczelni przez ograniczenie obowiązku świadczenia pracy przez pracowników uczelni na ich terenie, z wyłączeniem przypadków, gdy jest to niezbędne dla zapewnienia ciągłości funkcjonowania uczelni.

Ze wskazanego przepisu wynika, że obowiązek świadczenia pracy nie został zniesiony, a jedynie ograniczony do niewykonywania jej na terenie uczelni, z dalszym obowiązkiem pracy zdalnej. Do decyzji władz uczelni pozostawiono określenie, którzy pracownicy są niezbędni do zapewnienia ciągłości funkcjonowania uczelni, nie dokonując w tym zakresie szerszych regulacji.

W dniu 23 marca 2020 r. Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego wydał kolejne rozporządzenie w sprawie czasowego ograniczenia funkcjonowania niektórych podmiotów systemu szkolnictwa wyższego i nauki w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, zawieszając kształcenie na studiach, studiach podyplomowych i innych formach, a także kształcenie doktorantów w ramach zajęć na okres od dnia 26 marca 2020 r. do dnia 10 kwietnia 2020 r. Na ten sam czas ograniczył obowiązek świadczenia pracy przez pracowników uczelni na ich terenie, z wyłączeniem przypadków, gdy jest to niezbędne do zapewnienia ciągłości funkcjonowania uczelni. Jednocześnie utrzymano prawo uczelni (nie obowiązek) do prowadzenie kształcenia zdalnego.

Jeśli uczelnia prowadziła zajęcia w formie zdalnej to weryfikacja osiągniętych efektów uczenia się, określonych w programie danego kształcenia, mogła odbywać się poza siedzibą uczelni lub poza jej filią albo poza siedzibą innego podmiotu prowadzącego kształcenie doktorantów, z wykorzystaniem technologii informatycznych zapewniających kontrolę przebiegu weryfikacji osiągniętych efektów uczenia się oraz jego rejestrację.

Jednocześnie na czas ograniczenia funkcjonowania uczelni w rozporządzeniu wprowadzono przepis, który określał, że organy kolegialne uczelni oraz organy kolegialne samorządu studenckiego i samorządu doktorantów podejmują wyłącznie uchwały niezbędne do zapewnienia ciągłości funkcjonowania uczelni. Uchwały są podejmowane w trybie obiegowym albo za pomocą środków komunikacji elektronicznej niezależnie od tego, czy taki tryb ich podejmowania został określony w aktach wewnętrznych uczelni.

Wobec powyższego organy kolegialne uczelni, a także organy samorządu studenckiego i samorządu doktorantów mogły podejmować tylko takie uchwały, które w danym momencie były konieczne aby zapewnić ciągłość funkcjonowania uczelni. Jednocześnie wprowadzono obowiązek podejmowania uchwał tych organów w formie obiegowej lub za pomocą środków komunikacji elektronicznej. W tym miejscu wskazać należy, że był to ważny przepis, który umożliwił poszczególnym organom dalsze funkcjonowanie, niezależnie od wewnętrznych uregulowań (np. statutu), których zmiana wówczas byłaby niemożliwa. Jednocześnie Minister nie doprecyzował trybu obiegowego ani środków komunikacji, za pośrednictwem których miałyby być podejmowane uchwały, stąd wnosić należy, że wybór metody oraz określenie zasad (w tym terminu) głosowania, jeśli nie były one uwzględnione w wewnętrznych aktach uczelni, należał do przewodniczących poszczególnych organów kolegialnych. Przewodniczący organów kolegialnych powinni kierować się przy tym zasadami równości członków organu kolegialnego, w tym umożliwienia oddania głosu każdemu z nich, a także udziału w dyskusjach.

W dniu 25 marca 2020 r. Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego wprowadził zmianę we wskazanym rozporządzeniu, poprzez umożliwienie również kolegiom elektorów uczelni publicznych, komisjom stypendialny, komisjom i zespołom powołanym w postępowaniach w sprawach nadania stopni i tytułu prowadzonych w uczelniach oraz komisjom i innym gremiom działającym na podstawie statutów uczelni, podejmowanie uchwał za pomocą środków komunikacji elektronicznej niezależnie od tego, czy taki tryb ich podejmowania został określony w aktach wewnętrznych uczelni lub aktach regulujących działanie tych podmiotów.

Dodany przepis w rozporządzeniu zmieniającym wchodził w życie z dniem 26 marca 2020 r. (a zatem tak jak całe rozporządzenie) i był konieczny, z uwagi na fakt, że pojęcie “organy uczelni” zostało zdefiniowane w art. 17 PSWN i obejmuje jedynie senat, rektora i, w przypadku uczelni publicznej, radę uczelni. Zmienione rozporządzenie rozszerzyło możliwości zdalnego podejmowania uchwał (w tym wydawania decyzji administracyjnych np. przez komisje stypendialne) na inne gremia niż organy uczelni, co umożliwiło chociażby sprawniejsze wypłacenie stypendiów studentom pozostającym w trudnej sytuacji materialnej.

Rozporządzeniem zmieniającym Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 9 kwietnia 2020 r. przedłużono czas zawieszenia kształcenia oraz ograniczenia obowiązku świadczenia pracy do dnia 26 kwietnia 2020 r. Jednocześnie wprowadzono zmianę dotyczącą podejmowania uchwał w drodze obiegowej lub formie zdalnej, znosząc ograniczenie, że organy uczelni, samorządu studenckiego i samorządu doktorantów mogą podejmować wyłącznie uchwały niezbędne do zapewnienia ciągłości funkcjonowania uczelni. Tym samym od 10 kwietnia 2020 r. wskazane organy mogły podejmować wszystkie uchwały będące w ich kompetencjach w formie obiegowej lub zdalnej, niezależnie od tego, czy ich podjęcie było konieczne do funkcjonowania uczelni.

Kolejnym rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 24 kwietnia 2020 r., dokonano kolejnego wydłużenia obowiązywania ograniczeń do 24 maja 2020 r. Jednak rozporządzeniem z 14 maja 2020 r. Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego uchylił ograniczenie obowiązku świadczenia pracy ze skutkiem od 18 maja 2020 r. Działanie to było prawdopodobnie podyktowane planowanymi zmianami, które miały wejść w życie od 25 maja 2020 r. i umożliwiać prowadzenie części zajęć na terenie uczelni.

I tak rozporządzeniem z dnia 21 maja 2020 r. Minister Szkolnictwa Wyższego i Nauki wydał nowe rozporządzenie, które weszło w życie 25 maja 2020 r. Utrzymano zawieszenie kształcenia na okres od 25 maja do 30 września 2020 r., ale jednocześnie wprowadzano kilka wyjątków, umożliwiających uczelni kształcenie na swoim terenie. Uczelnie oraz inne podmioty prowadzące kształcenie doktorantów mogą prowadzić w siedzibach lub filiach zajęcia, które nie mogą być zrealizowane z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość. Ponadto, uczelnie mogą prowadzić w siedzibach lub filiach zajęcia przewidziane w programie studiów do realizacji na ostatnim roku studiów. W rozporządzeniu uwzględniono obowiązek prowadzenia kształcenia w formie zdalnej (wcześniej była jedynie taka możliwość).

Wobec powyższego kształcenie do końca roku akademickiego 2019/2020 ma odbywać się w formie zdalnej i w tej formie należy prowadzić weryfikację efektów uczenia się. Jednak uczelnia może prowadzić zajęcia na swoim terenie, jeśli ich prowadzenie w formie zdalnej jest niemożliwe (np. laboratoria) lub w przypadku ostatnich lat studiów - niezależnie od tego czy przeprowadzenie zajęć dla ostatnich roczników jest możliwe w formie zdalnej. Decyzję o prowadzeniu zajęć na terenie uczelni w powyżej wskazanych przypadkach podejmuje rektor uczelni, a w przypadku kształcenia doktorantów w podmiotach innych niż uczelnia - kierownik tego podmiotu.

Rozporządzenie z 21 maja 2020 r. nie uwzględniało już ograniczenia obowiązku świadczenia pracy. Utrzymano zdalne podejmowanie uchwał przez kolegia elektorów uczelni publicznych, organy kolegialne samorządu studenckiego i samorządu doktorantów, komisje stypendialne, komisje i zespoły powołane w postępowaniach w sprawach nadania stopni i tytułu prowadzonych w uczelniach oraz komisje i inne gremia działające na podstawie statutów uczelni. Rozporządzenie nie przewidywało natomiast zdalnego podejmowania uchwał przez kolegialne organy uczelni tj. senat uczelni i, w przypadku uczelni publicznych, radę uczelni - wynikało to z faktu, że w tym zakresie dokonano zmiany ustawowej, która zostanie omówiona w dalszej części artykułu.

IV. Legitymacja studencka

Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego rozporządzeniem z dnia 12 marca 2020 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie studiów, wprowadził na wniosek Parlamentu Studentów Rzeczypospolitej Polskiej przedłużenie ważności legitymacji studenckich do 31 maja 2020 r. Oznaczało to, że legitymacje, których ważność upływała w dniu 31 marca 2020 r., z mocy prawa miały pozostać ważne dodatkowe dwa miesiące, bez potrzeby stosowania hologramów. W międzyczasie wprowadzono ustawowe rozwiązanie tego problemu, które zostanie omówione w dalszej części artykułu. Jednak już teraz wskazać należy, że na dzień opracowania niniejszego artykułu legitymacje pozostają ważne do dnia 29 listopada 2020 r.

V. Praktyki studenckie

Jednym z istotniejszych problemów okazała się w czasie pandemii realizacja praktyk studenckich. Rozporządzenia o ograniczeniu funkcjonowania uczelni, a tym samym zawieszeniu kształcenia, nie dotyczyły tej formy zajęć, bowiem co do zasady odbywają się one poza siedzibą uczelni i są prowadzone przez podmiot zewnętrzny. Jednak na skutek odgórnych ograniczeń w przemieszczaniu się i prowadzeniu części działalności, jak również na skutek środków bezpieczeństwa wdrożonych przez przedsiębiorców, odbycie praktyk zawodowych było bardzo utrudnione, a w części przypadków niemożliwe.

Wskazać należy, że Ustawa PSWN nakazuje uwzględnienie praktyk jedynie w przypadku kierunków o profilu praktycznym. Jednak większość uczelni uwzględnia praktyki w programie studiów, również kierunków ogólnoakademickim.

Wobec braku rozwiązań ustawowych w tym względzie, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego dwukrotnie wydało zalecenia dla uczelni (a zatem niewiążące informacje, wskazujące jednak dopuszczalne na podstawie obowiązujących przepisów rozwiązania).

Po pierwsze przypomniano, że to obowiązkiem uczelni jest zapewnienie możliwości realizacji praktyk zawodowych, jako części programu studiów. Jeśli nie jest możliwa realizacja praktyk w zakładach pracy, to uczelnia powinna zapewnić alternatywne formy zrealizowania efektów uczenia się poprzez symulacje lub projekty. Ponadto wskazano, że to do władz uczelni należy ocena czy student zrealizował efekty uczenia się, jeśli nawet godzin praktyk odbył mniej niż określa to program studiów.

Ponadto wskazano na możliwość wykorzystania przepisu dotyczącego zmiany regulaminu studiów w trakcie roku akademickiego, w którym uczelnie mogą umożliwić studentom realizację praktyk zawodowych w kolejnym roku akademickim bez ujemnych skutków dla wpisania studenta na kolejny rok lub ubiegania się o stypendium rektora.

VI. Domy studenckie

Wraz z ograniczeniem funkcjonowania uczelni, wiele szkół wyższych podjęło decyzję o zmianie zasad funkcjonowania uczelni. Oczywiście domy studenckie pozostają w dyspozycji uczelni i to właściwe organy wewnętrzne ustalają zasady korzystania z domów studenckich. Niezasadna była jednak próba przymusowego wykwaterowania studentów. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w swoim komunikacie wskazało, że nie można nakazać studentom opuszczenia domów studenckich, jeśli nie mogą oni tego z różnych względów zrobić. Sytuacja ta dotyczyła chociażby obcokrajowców, czy studentów pracujących w mieście swojej uczelni.

VII. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2020 r. o szczególnych instrumentach wsparcia w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2.

Kolejne rozwiązania szczególne w szkolnictwie wyższym wprowadzono Ustawą z dnia 16 kwietnia 2020 r. o szczególnych instrumentach wsparcia w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 (dalej Ustawa z dnia 16 kwietnia 2020 r.).

Po pierwsze odroczono wejście w życie części przepisów Ustawy PSWN. Zmiany te miały na celu między innymi odroczenie o rok wejścia w życie przepisów dotyczącego podziału na uczelnie zawodowe i akademickie, a co za tym idzie również nowych przepisów dotyczących tworzenia kierunków na uczelni i uzyskiwania na nie pozwoleń. Analogicznie odroczono ewaluację jakości działalności naukowej, która rozpocznie się 1 stycznia 2022 r. i obejmie lata 2017-2021. Z uwagi na fakt, że niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie kształcenia w okresie zawieszenia kształcenia w siedzibie uczelni, nie poddajemy tych zmian bliżej analizie, ale z uwagi na swoją istotę wymagały one odnotowania.

W Ustawie PSWN wprowadzono zmiany poprzez umożliwienie odbywania zdalnych posiedzeń zarówno rad uczelni, jak i senatów uczelni - przepisy te nie zostały uzależnione od stanu epidemii ani ograniczenia funkcjonowania uczelni i zostały wprowadzone na stałe.

Kolejną zmianą było dodanie do Ustawy PSWN art. 51b obowiązującego w okresie ograniczenia lub zawieszenia funkcjonowania uczelni:

Art. 51b.

  1. Jeżeli w okresie ograniczenia lub zawieszenia funkcjonowania uczelni:
    1) senat uczelni nie może wykonywać swoich zadań, rektor może wydawać zarządzenia w sprawach należących do kompetencji senatu, jeżeli jest to niezbędne dla zapewnienia ciągłości funkcjonowania uczelni;
    2) rektor i osoba wyznaczona lub upoważniona do jego zastępowania nie mogą wykonywać swoich zadań, wykonuje je członek wspólnoty danej uczelni, wskazany przez ministra nadzorującego tę uczelnię.

  2. Zarządzenia, o których mowa w ust. 1 pkt 1, podlegają zatwierdzeniu przez senat uczelni na najbliższym posiedzeniu.

  3. W okresie ograniczenia lub zawieszenia funkcjonowania uczelni zapomoga, o której mowa w art. 86 ust. 1 pkt 3, jest przyznawana przez rektora. Przepisów Kpa i art. 92 ust. 2 nie stosuje się.

  4. W przypadku ograniczenia lub zawieszenia funkcjonowania uczelni, w okresie tego ograniczenia lub zawieszenia oraz przez 60 dni po jego zakończeniu, legitymacje studenckie i legitymacje służbowe nauczycieli akademickich są ważne, bez konieczności potwierdzania ich ważności. Przepis stosuje się również do legitymacji, które utraciły ważność w okresie 30 dni poprzedzających ograniczenie lub zawieszenie funkcjonowania uczelni.

  5. W okresie ograniczenia lub zawieszenia funkcjonowania uczelni:
    1) nie przeprowadza się ocen okresowych nauczycieli akademickich;
    2) nie kieruje się nauczycieli akademickich na badania okresowe, o których mowa w art. 229 § 2 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (Dz. U. z 2019 r. poz. 1040, 1043 i 1495) oraz na badania w celu wydania orzeczenia o potrzebie udzielenia urlopu dla poratowania zdrowia, o którym mowa w art. 131 ust. 5.";

Przepisy ustępu 1 i 2 przede wszystkim miały zapobiegać sytuacji, w której, z powodu choroby lub kwarantanny, senat nie mógłby się zebrać lub rektor i upoważnione przez niego osoby nie mogłyby sprawować swoich funkcji. W kwestii senatu należy zauważyć, że sytuacja ta jest mało prawdopodobna i mogłaby mieć miejsce jedynie w sytuacji braku narzędzi do odbycia posiedzenia w formie zdalnej. Zaś przypadek, w którym ani rektor, ani upoważniona przez niego osoba nie mogą wykonywać obowiązków rektora jest jeszcze mniej prawdopodobny, bowiem nawet w przypadku objęcia władz rektorskich kwarantanną, nie wyklucza to podejmowania przez nich decyzji i pełnienia obowiązków na odległość z wykorzystaniem podpisu kwalifikowanego i innych narzędzi pracy zdalnej.

Przepis ustępu 3 miał w założeniu ułatwić możliwości starania się o zapomogę w czasie stanu epidemii. W efekcie zniesiono na czas ograniczenia zajęć limit dwóch zapomóg w roku akademickim - co jest działaniem jak najbardziej zrozumiałym. Jednocześnie przekazano kompetencje do przyznawania zapomóg rektorowi, nawet jeśli na uczelni powołano komisje stypendialne - działanie to było o tyle niezrozumiałe, że komisje stypendialne w dalszym ciągu funkcjonowały, rozpatrywały wnioski o stypendium socjalne, rektora i dla osób niepełnosprawnych, a jednocześnie komisje te zyskały podstawę (omówioną wcześniej) do zdalnego rozpatrywania spraw. Niemniej na części uczelni, w których komisje nie działały sprawnie lub nie miały narzędzi do zdalnego przetwarzania wniosków - rozwiązanie to mogło i może być korzystne. Niestosowanie KPA również miało na celu uproszczenie procedury rozpatrywania zapomóg, choć rozwiązanie to budzi wątpliwości co do możliwości zaskarżenia takiej decyzji zarówno w drodze wniosku o ponowne rozpatrzenie, jak i w drodze skargi do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego.

Ust. 4 wprowadzał niezwykle potrzebny przepis i zastępował tymczasowe rozwiązanie - omówione na wstępie - dotyczące przedłużenia ważności legitymacji studenckiej. Tym samym studenci nie musieli przedłużać ważności legitymacji na uczelni, a z mocy prawa legitymacje uległy przedłużeniu co najmniej do 29 listopada 2020 r. (przyjmując ograniczenie funkcjonowania uczelni do 30 września 2020 r.). W przypadku wprowadzenia ograniczeń na uczelniach również po 30 września 2020 r. ustawodawca stanie przed dylematem jak rozwiązać problem legitymacji studentów, którzy utracili prawa studenta (choćby na skutek ukończenia studiów lub skreślenia z listy studentów).

Ust. 5 zawiesił badania okresowe wynikające z kodeksu pracy i ocenę okresową nauczycieli akademickich. Można jedynie domniemywać, że celem ustawodawcy było nie przeprowadzanie oceny okresowej nauczycieli akademickich z uwagi na ograniczone możliwości realizowania konferencji czy wydawania w tym okresie publikacji.

Wprowadzono również do Ustawy PSWN, bardzo istotny w kształceniu zdalnym, art. 76a, który stanowił:

  1. Uczelnia może zorganizować weryfikację osiągniętych efektów uczenia się określonych w programie studiów, w szczególności przeprowadzać zaliczenia i egzaminy kończące określone zajęcia oraz egzaminy dyplomowe, poza siedzibą uczelni lub poza jej filią z wykorzystaniem technologii informatycznych zapewniających kontrolę ich przebiegu i rejestrację.

  2. Zasady weryfikacji osiągniętych efektów uczenia się w sposób, o którym mowa w ust. 1, uczelnia udostępnia w Biuletynie Informacji Publicznej na swojej stronie podmiotowej.

Przepisy te umożliwiły przeprowadzenie w formie zdalnej zarówno egzaminów i zaliczeń poszczególnych przedmiotów jak i egzaminów dyplomowych. Należy zauważyć, że przepis ten nie został uzależniony od stanu epidemii lub ograniczenia funkcjonowania uczelni, a zatem możliwości te na stałe zostały wprowadzone do ustawy PSWN. W tym miejscu wskazać należy, że krytyce zostało poddane rozwiązanie dotyczące obowiązku rejestracji egzaminów, a tym samym przetwarzania danych studentów i ich wizerunku. Obowiązek ten został zniesiony, co zostanie omówione w dalszej kolejności.

Pozostałe przepisy Ustawy z dnia 16 kwietnia 2020 r. zmieniające Ustawę PSWN nie dotyczyły bezpośrednio kształcenia studentów, a organizacji pracy uczelni, finansowania i postępowań habilitacyjnych, w związku z tym nie stanowią przedmiotu niniejszego artykułu.

Warto jednak w tym miejscu odnotować przepisy szczególne wprowadzone art. 79 Ustawy z dnia 16 kwietnia 2020 r., które nie stanowiły zmiany Ustawy PSWN, ale stanowiły tymczasową ich modyfikację.

Art. 79.

  1. W roku 2020 minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego i nauki, w drodze rozporządzenia, może wydłużyć lub skrócić terminy wykonania przez podmioty systemu szkolnictwa wyższego i nauki w tym roku obowiązków przewidzianych w:
    1) ustawie z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk (Dz. U. z 2019 r. poz. 1183, 1655 i 2227),
    2) ustawie z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych (Dz. U. z 2019 r. poz. 1350 i 2227 oraz z 2020 r. poz. 284),
    3) ustawie z dnia 3 lipca 2018 r. - Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. poz. 1669 oraz z 2019 r. poz. 39 i 534),
    4) ustawie z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. z 2020 r. poz. 85 i 374),
    5) ustawie z dnia 21 lutego 2019 r. o Sieci Badawczej Łukasiewicz (Dz. U. poz. 534 i 2227 oraz z 2020 r. poz. 284)
    - w celu oraz o okres niezbędny do przywrócenia normalnego funkcjonowania tych podmiotów w związku z działaniami mającymi na celu przeciwdziałanie COVID-19, kierując się potrzebą zapewnienia warunków do realizacji misji systemu szkolnictwa wyższego i nauki.

  2. Na wniosek kredytobiorcy złożony do końca roku akademickiego 2019/2020 zawiesza się spłatę kredytu studenckiego, o którym mowa w art. 98 ust. 1 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, na okres wskazany we wniosku, nie dłuższy niż 6 miesięcy.

  3. Do dnia 30 września 2020 r. wnioski o świadczenia, o których mowa w art. 86 ust. 1 pkt 1-4 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, mogą być składane w formie i w sposób określony przez uczelnię albo inny podmiot prowadzący studia doktoranckie.

  4. Do dnia 30 września 2020 r. do wniosków o stypendium socjalne, o którym mowa w art. 86 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, nie stosuje się przepisów art. 88 ust. 4 i 5 tej ustawy.

  5. W drugim semestrze roku akademickiego 2019/2020 do przyznawania świadczeń, o których mowa w art. 86 ust. 1 pkt 1-3 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, nie stosuje się ograniczenia, o którym mowa w art. 93 ust. 2 pkt 1 tej ustawy

  6. Do dnia 30 września 2020 r. do zmiany regulaminu studiów nie stosuje się art. 75 ust. 2 i 4 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Termin uzgodnienia regulaminu z samorządem studenckim wynosi 3 dni robocze, a w przypadku braku uzgodnienia regulamin wchodzi w życie na mocy ponownej uchwały senatu podjętej zwykłą większością głosów jego statutowego składu. Zmiany regulaminu studiów przyjęte w tym trybie obowiązują nie dłużej niż do dnia 30 września 2020 r.

  7. Rektor może zmienić organizację roku akademickiego 2019/2020 określoną w aktach wewnętrznych uczelni.

  8. Do dnia 30 września 2020 r. podmiot prowadzący kształcenie doktorantów może zmienić organizację kształcenia doktorantów określoną w aktach wewnętrznych podmiotu.

  9. W roku 2020 oświadczenia, o których mowa w art. 354 ust. 4 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, składa się w terminie do dnia 5 maja.

Przepis ust. 1 miał na celu umożliwienie Ministrowi Nauki i Szkolnictwa Wyższego zmianę terminów ustawowych, nakładających na uczelnie (i inne podmioty) wykonanie obowiązków w określonym terminie. Warto odnotować, że nie skorzystano z tej delegacji ustawowej i nie wydano rozporządzenia, o którym mowa w ust. 1.

Przepis ust. 2 wprowadził możliwość zawieszenia spłaty kredytu studenckiego na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy, a wniosek ten należy złożyć do końca roku akademickiego 2019/2020. Złożenie wniosku jest konieczne, bowiem zawieszenie nie następuje z mocy prawa. Należy podkreślić, że wniosek nie wymagał uzasadnienia.

Przepis ust. 3 umożliwił uczelniom określenie sposobu składania wniosków o stypendium socjalne, stypendium rektora, stypendium dla osób niepełnosprawnych i zapomogi, niezależnie od postanowień KPA. Dzięki temu wnioski mogły być składane elektronicznie bez konieczności posiadania podpisu kwalifikowanego lub ePUAP (o ile uczelnie to umożliwiły).

Przepis ust. 4 zniósł do 30 września 2020 r. obowiązek przedkładania zaświadczeń z Ośrodka Pomocy Społecznej celem uzyskania stypendium socjalnego. Wpisuje się to w całościowe dążenia ustawodawcy do ograniczenia formalności w uzyskaniu świadczeń dla studentów.

Przepis ust. 5 w odniesieniu do stypendium socjalnego, stypendium dla osób niepełnosprawnych i zapomóg zniósł na okres semestru letniego roku akademickiego 2019/2020 ograniczenie, że świadczenia te przysługują nie dłużej niż przez okres 6 lat. W odniesieniu do stypendium rektora zmiany tej nie wprowadzono. Ponownie był to element otwarcia świadczeń o charakterze socjalnym dla jak największej grupy studentów, którzy z powodu epidemii znaleźli się w trudnej sytuacji.

Przepis ust. 6 wprowadził zmiany w zakresie przyjmowania w uczelni regulaminu studiów. Po pierwsze zniesiono do dnia 30 września 2020 r. obowiązek uchwalania regulaminu studiów na 5 miesięcy przed rozpoczęciem roku akademickiego, co wprowadziło możliwość zmiany w regulaminie studiów w trakcie roku akademickiego. Zmieniono również termin ustalenia regulaminu studiów z samorządem studenckim do 3 dni (wcześniej było to regulowane statutem). Zmieniony regulamin studiów obowiązuje jedynie do 30 września 2020 r., a zatem miał mieć charakter jedynie tymczasowy, aby uwzględnić wyjątkowe sytuacje spowodowane ograniczeniem funkcjonowania uczelni i wprowadzeniem kształcenia zdalnego.

Przepis ust. 7 umożliwił rektorowi zmianę organizacji roku akademickiego, w szczególności w zakresie terminów sesji i przerwy wakacyjnej.

Przepis ust. 8, analogicznie, dawał możliwość zmiany organizacji kształcenia innym podmiotom niż uczelnie, które prowadzą kształcenie doktorantów.

Przepis ust. 9 zmieniał termin złożenia stosownego oświadczenia do Systemu POL-on.

VIII. Ustawa z dnia 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2

Ustawa z dnia 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 (dalej Ustawa z dnia 14 maja 2020 r.) wprowadziła również kilka zmian w szkolnictwie wyższym. Przede wszystkim przedłużono o rok, czyli do 31 grudnia 2022 r. czas na zakończenie przewodów doktorskich wszczętych przed wejściem w życie Ustawy PSWN.

Ponadto dokonano w art. 79 ust. 2 Ustawy PSWN zmian i dodano ust. 2 a - zmiany te były od dawna zapowiadane, ale de facto nie miały związku ze stanem epidemią. Ustawodawca ograniczył możliwość uzyskiwania przez absolwentów odpisów dyplomu w języku obcym do języków: angielskiego, francuskiego, hiszpańskiego, niemieckiego, rosyjskiego albo innego języka obcego, w którym było prowadzone kształcenie na tych studiach. W przypadku odpisu suplementu do dyplomu ograniczenie to idzie jeszcze dalej i dotyczy wyłącznie języka angielskiego lub innego języka obcego, w którym było prowadzone kształcenie na tych studiach.

Ustawa z dnia 14 maja 2020 r. o zmodyfikowała omówiony wcześniej przepis art. 79 Ustawy z dnia 16 kwietnia 2020 r.:

IX. Ustawa z dnia 19 czerwca 2020 r. o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych przedsiębiorcom dotkniętym skutkami COVID-19 oraz o uproszczonym postępowaniu o zatwierdzenie układu w związku z wystąpieniem COVID-19

Ostatnią specustawą wprowadzającą zmiany w zakresie szkolnictwa wyższego, na dzień przygotowania niniejszego artykułu, była Ustawa z dnia 19 czerwca 2020 r. o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych przedsiębiorcom dotkniętym skutkami COVID-19 oraz o uproszczonym postępowaniu o zatwierdzenie układu w związku z wystąpieniem COVID-19 (dalej Ustawa z dnia 19 czerwca 2020 r.).

Ponownie ustawodawca dokonał zmian we wcześniej wprowadzonych przepisach szczególnych. Doprecyzowano, że środki komunikacji elektronicznej, za pośrednictwem, których odbywają się posiedzenia rady uczelni i senatu uczelni, muszą zapewnić transmisję posiedzenia w czasie rzeczywistym między jego uczestnikami oraz wielostronną komunikację w czasie rzeczywistym, w ramach której uczestnicy posiedzenia mogą wypowiadać się w jego toku - z zachowaniem niezbędnych zasad bezpieczeństwa.

Co jednak najważniejsze z punktu widzenia kształcenia, dokonano zmiany w art. 76a Ustawy PSWN, dotyczącym weryfikacji efektów uczenia się w formie zdalnej, nadając mu brzmienie:

  1. Uczelnia może zorganizować weryfikację osiągniętych efektów uczenia się określonych w programie studiów, w szczególności przeprowadzać zaliczenia i egzaminy kończące określone zajęcia, poza siedzibą uczelni lub poza jej filią przy użyciu środków komunikacji elektronicznej.

  2. Egzamin dyplomowy może być przeprowadzony poza siedzibą uczelni lub poza jej filią przy użyciu środków komunikacji elektronicznej, zapewniających w szczególności:
    1) transmisję egzaminu dyplomowego w czasie rzeczywistym między jego uczestnikami,
    2) wielostronną komunikację w czasie rzeczywistym, w ramach której uczestnicy egzaminu dyplomowego mogą wypowiadać się w jego toku
    - z zachowaniem niezbędnych zasad bezpieczeństwa.

  3. 3. Zasady weryfikacji osiągniętych efektów uczenia się w sposób, o którym mowa w ust. 1, oraz przeprowadzania egzaminu dyplomowego w sposób, o którym mowa w ust. 2, uczelnia udostępnia w Biuletynie Informacji Publicznej na swojej stronie podmiotowej.

Przede wszystkim usunięto obowiązek kontroli przebiegu i rejestracji zdalnych egzaminów i zaliczeń. Po drugie doprecyzowano przebieg egzaminu dyplomowego, który mógł być prowadzony za pośrednictwem środków komunikacji elektronicznej, które zapewniały transmisję egzaminu dyplomowego w czasie rzeczywistym i wielostronną komunikację w czasie rzeczywistym.

X. Podsumowanie

Podsumowując działalność organów władzy ustawodawczej i wykonawczej w okresie ograniczenia funkcjonowania uczelni, stwierdzić należy, że były to działania doraźne. Sam fakt, że początkowo rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego jak i innych ministrów nadzorujących poszczególne uczelnie, były wydawane na okres 2-tygodni, świadczy o dużej niepewności co do dalszych działań i okresu obowiązywania ograniczeń. Z drugiej strony należy mieć na uwadze, że działania te były uzależnione również od decyzji Ministra Zdrowia i Rady Ministrów, co do trwania najpierw stanu zagrożenia epidemicznego, a następnie stanu epidemii oraz ograniczeń w przemieszczaniu się i prowadzeniu działalności w poszczególnych obszarach gospodarki.

Niewątpliwie fakt, że część przepisów dotyczących choćby zdalnych posiedzeń organów uczelni, jak i zdalnej weryfikacji efektów uczenia się na stałe została wpisana do Ustawy PSWN, potwierdza tezę, że stan epidemii wywrze stały wpływ na szkolnictwo wyższe i część wypracowanych narzędzi będzie wykorzystywana również po zniesieniu obostrzeń i ustaniu zagrożenia jakim jest wirus COVID-19.

AKTUALIZACJA 1.10.2020 R.

Z końcem 30 września 2020 r. minął okres obowiązywania ograniczenia funkcjonowania uczelni. Od 1 października 2020 r. tj. z początkiem nowego roku akademickiego Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego nie zdecydował się na przedłużenie obowiązywania ograniczeń. Tym samym pozostawiono w całkowitej autonomii uczelni wprowadzenie ewentualnych ograniczeń i obostrzeń. Rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 29 września 2020 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie studiów umożliwiono w stanie zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii prowadzenie zajęć w formie zdalnej niezależnie od tego, czy zostało to przewidziane w programie studiów, a efekty uczenia się uzyskane w ten sposób nie wliczają się do limitu określonego w rozporządzeniu w sprawie studiów. Zmiana ta była konieczna, bowiem na podstawie dotychczasowych przepisów, wobec braku przedłużenia ograniczenia funkcjonowania uczelni, w formie zdalnej mogłyby być prowadzone tylko zajęcia w ramach przewidzianego, dla których formę zdalną przewidziano w programie studiów.

Brak przedłużenia ograniczenia funkcjonowania uczelni oznacza, że większość przepisów szczególnych nie będzie miała zastosowania, w tym przepis dot. przedłużenia ważności legitymacji studenckich, których ważność upływa 29 listopada 2020 r. (tj. 2 miesiące od zakończenia ograniczenia funkcjonowania uczelni).

Aktualizacja 19.10.2020 r.

Z dniem 19 października 2020 r. weszło w życie Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 16 października 2020 r. w sprawie czasowego ograniczenia funkcjonowania niektórych podmiotów systemu szkolnictwa wyższego i nauki w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19. Tym samym ponownie wprowadzono ograniczenie funkcjonowania uczelni, uzależniając rodzaj ograniczenia od strefy żółtej i czerwonej.

Dla strefy czerwonej kształcenie odbywać powinno się zdalnie. W siedzibach uczelni oraz innych podmiotów prowadzących kształcenie i ich filiach kształcenie może się odbywać w przypadku, gdy dane zajęcia nie mogą zostać zrealizowane zdalnie (np. laboratoria). Uczelnie mogą również prowadzić w siedzibie uczelni lub filii zajęcia przewidziane w programie studiów do realizacji na ostatnim roku studiów pierwszego stopnia, studiów drugiego stopnia i jednolitych studiów magisterskich.

Dla strefy żółtej wprowadzono kształcenie hybrydowe, a decyzję co do sposobu prowadzenia zajęć podjąć mają rektorzy.

Przywrócono możliwość podejmowania uchwał przez gremia uczelni i organy samorządu w sposób zdalny.

W rozporządzeniu nie określono terminu jego obowiązywania, a zatem obowiązuje do czasu uchylenia.

Jednocześnie zastosowanie mają przepisy art. 51b PSWN tj. zapomogi są przyznawane przez rektora i nie stosuje się przepisów KPA ani ograniczenia dwóch zapomóg w roku akademickim. Ponadto legitymacje studenckie pozostają ważne (zarówno te z hologramem 31.03.2020 jak i 31.10.2020).

Analogiczne rozporządzenia w dniu 16.10.2020 r. wydali w odniesieniu do nadzorowanych przez nich uczelni: Minister Zdrowia, Minister Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu, Minister Infrastruktury, Minister Obrony Narodowej. W dniu 23 października 2020 r. stosowne rozporządzenie wydał również Minister Sprawiedliwości.

Aktualizacja 24.10.2020 r.

Od dnia 24.10.2020 r. cały kraj jest w strefie czerwonej i do wszystkich uczelni mają zastosowanie wyżej wskazane ograniczenia dot. strefy czerwonej.

Marek Konieczny
Rzecznik Praw Studenta

Projekt jest finansowy ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Parlament Studentów Rzeczypospolitej Polskiej

Ul. Bracka 18/16
00-028 Warszawa
E-mail: sekretariat@psrp.org.pl